“Etik” terimi, Yunanca “ethos”, yani “töre” sözcüğünden türemiştir. Bireylerin davranışlarına temel oluşturan değerleri araştıran etik, felsefenin dallarından birisidir.

Araştırma ve yayın etiği ise, genel olarak, “bilimsel araştırma ve yayınların dürüstlük, açıklık, nesnellik (objektif olma), başkalarının bulgu ve yaratılarına saygı gibi, temel ilkelere uygun biçimde yapılmasını sağlamayı amaçlayan ve bunun gerçekleşmesi için çalışmalar yapan uygulamalı etik alanı” olarak tanımlanmaktadır.(M. Boydak)

Bilimsel araştırma ve yayın etiğine aykırı başlıca eylemler şunlardır.

a) Aşırma (İntihal-Plagiarism): Başkalarının özgün fikirlerini, metotlarını, verilerini veya eserlerini bilimsel kurallara uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen kendi eseri gibi göstermek,

b) Sahtecilik (Uydurma-Fabrication): Bilimsel araştırmalarda gerçekte var olmayan veya tahrif edilmiş verileri kullanmak,

c) Çarpıtma (Falsification): Araştırma kayıtları veya elde edilen verileri tahrif etmek, araştırmada kullanılmayan cihaz veya materyalleri kullanılmış gibi göstermek, destek alınan kişi ve kuruluşların çıkarları doğrultusunda araştırma sonuçlarını tahrif etmek veya şekillendirmek,

d) Tekrar yayım (Duplication): Mükerrer yayınlarını akademik atama ve yükselmelerde ayrı yayınlar olarak sunmak,

e) Dilimleme (Slicing): Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırıp birden fazla sayıda yayımlayarak bu yayınları akademik atama ve yükselmelerde ayrı yayınlar olarak sunmak,

f) Haksız yazarlık: Aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek veya olan kişileri dâhil etmemek, yazar sıralamasını gerekçesiz ve uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, aktif katkısı olanların isimlerini sonraki baskılarda eserden çıkartmak, aktif katkısı olmadığı hâlde nüfuzunu kullanarak ismini yazarlar arasına dâhil ettirmek,

Diğer etik ihlalleri aşağıdaki gibi listelenebilir:

a) Destek alınarak yürütülen araştırmalar sonucu yapılan yayınlarda destek veren kişi, kurum veya kuruluşlar ile bunların katkılarını belirtmemek,

b) Henüz sunulmamış veya savunularak kabul edilmemiş tez veya çalışmaları, sahibinin izni olmadan kaynak olarak kullanmak,

c) İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda etik kurallara uymamak, yayınlarında hasta haklarına saygı göstermemek,

ç) İnsanlarla ilgili biyomedikal araştırmalarda veya diğer klinik araştırmalarda ilgili mevzuat hükümlerine aykırı davranmak,

d) İncelemek üzere görevlendirildiği bir eserde yer alan bilgileri eser sahibinin açık izni olmaksızın yayımlanmadan önce başkalarıyla paylaşmak,

e) Bilimsel araştırma için sağlanan veya ayrılan kaynakları, mekânları, imkânları ve cihazları amaç dışı kullanmak,

f) Dayanaksız, yersiz ve kasıtlı olarak etik ihlal isnadında bulunmak*

g) Bilimsel bir çalışma kapsamında yapılan anket ve tutum araştırmalarında katılımcıların açık rızasını almadan ya da araştırma bir kurumda yapılacaksa ayrıca kurumun iznini almadan elde edilen verileri yayımlamak,

ğ) Araştırma ve deneylerde; hayvanlara ve ekolojik dengeye zarar vermek, çalışmalara başlamadan önce alınması gereken izinleri yetkili birimlerden yazılı olarak almamak, mevzuatın veya Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerin ilgili araştırma ve deneylere dair hükümlerine aykırı çalışmalarda bulunmak,

h) Araştırmacılar veya yetkililerce, yapılan bilimsel araştırma ile ilgili olarak muhtemel zararlı uygulamalar konusunda ilgilileri bilgilendirme ve uyarma yükümlülüğüne uymamak,

ı) Bilimsel çalışmalarda, diğer kişi ve kurumlardan temin edilen veri ve bilgileri, izin verildiği ölçüde ve şekilde kullanmamak, bu bilgilerin gizliliğine riayet etmemek ve korunmasını sağlamamak,

i) Akademik atama ve yükseltmelere ilişkin başvurularda bilimsel araştırma ve yayınlara ilişkin yanlış veya yanıltıcı beyanda bulunmak.

j) Yüksek lisans ve doktora çalışmalarından çıkan yayınlarda öğrencinin veya danışmanının ismini yazmamak,

Evrensel olarak tanınan bilim kuramları, bilim alanlarının temel bilgileri, matematik teoremleri ve ispatları gibi önermelerin çalışmalarda kullanılması etik ihlal olarak değerlendirilemez.

Buradaki tanımlar Üniversitelerarası Kurul Etik Komisyonu’nun uygulama ile edindiği tecrübeler ile bazı üniversitelerin ve bilim kurullarının tanımlarından alınmıştır. Daha geniş bilgi için aşağıdaki kaynaklara bakılabilir.

HUKUKİ BOYUT

2004 yılında hazırlanan ve bazı yasa maddeleri üzerinde değişiklik getiren tasarıya göre, başkasına ait esere kendi eseri olarak ad koyan kişi 6 aydan 2 yıla kadar hapis veya adli para cezasına mahkûm edilir. Bu suçu, dağıtarak veya yayımlayarak işleyenlere de verilecek hapis cezasının üst sınırı 5 yıldır. Aynı yasaya göre bir eserden kaynak göstermeksizin alıntı yapanlara, 6 aydan 2 yıla kadar hapis cezası verilir. Hak sahibi kişilerin izni olmaksızın, alenileşmemiş bir eserin içeriği hakkında kamuya açıklamada bulunan kişi 6 aya kadar hapis cezasına çarptırılır. Bir eserle ilgili olarak yetersiz, yanlış veya aldatıcı nitelikte kaynak gösteren kişiler de 6 ay kadar hapisle cezalandırılır (Temel Ceza Kanunu, 2004)

Ayrıca Türkiye’de akademik boyuttaki bilimsel hırsızlığa yönelik olarak “Bir başkasının bilimsel eserinin veya çalışmasının tümünü veya bir kısmını kaynak belirtmeden kendi eseri gibi göstermek” “Öğretim Üyeleri Disiplin Yönetmeliği” nin 1 1/a-3 maddesi kapsamında üniversiteden uzaklaştırılma nedeni olarak belirtilmektedir  (Yükseköğretim, 1982).

KAYNAKLAR

1- M. Boydak; Araştırma ve Yayın Etiği,(http://cdn.istanbul.edu.tr/statics/www.istanbul.edu.tr/wp-content / uploads /2013/07/İstanbul-Üniversitesi-BİLİM-ETİĞİ.pdf) (Erişim 19.04.2017)

2- M. Görmüş; Bilimsel Etik Üzerine…(http://edergi.sdu.edu.tr/index.php/sdugeo/article/viewFile/3127/ 2720) (Erişim 19.04.2017)

3- Anadolu Üniversitesi Bilim Etiği Kılavuzu, (http://www.anadolu.edu.tr/arastirma/etik-kurulu/bilim-etigi-kilavuzu) (Erişim 19.04.2017)

4- www.tubitak.gov.tr

5- http://fbe.metu.edu.tr/tr/

6- Committee on Publication Ethics (COPE) http://www.publicationethics.org.uk/

7- Ethical Standarts http://www.apa.org/ethics/html

8- N. Ö. Uçak ve H. G. Birinci, Bilimsel etik ve intihal, Türk Kütüphaneciliği 22, 2 (2008), 187-204.

9- http://uludagtezmerkezi.com/bilimsel-arastirmada-etik/ (Erişim 19.04.2017)

10- Kansu, E. (1994) Dünya’da ve Türkiye’de Bilim, Etik ve Üniversite içinde (s.71- 75). TÜBA,Bilimsel Toplantı Serileri 1, Ankara: TÜBA.

11- http://etikkurul.sdu.edu.tr/